Het wassende water 100 jaar later

Herman de Man schreef dit boek dit jaar precies 100 jaar geleden. In 1985 werd het boek verfilmd, met een jonge Thom Hoffman in de rol van Gieljan en een sterke Kitty Courbois als zijn moeder Thera. De serie trok op zijn hoogtepunt het (nu) onwaarschijnlijke aantal van 6,5 miljoen kijkers (Het Wassende Water - Herman de Man). 

De boerderij die centraal staat in de serie (Watersnood) staat aan de Hoenkoopse Buurtweg bij Oudewater, in het huidige gebied van Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden (HDSR); alle reden om voor Klaas Werkhorst als lid van de fractie Water Natuurlijk in HDSR de locatie deze zomer eens aan te doen en dit artikel te schrijven.

Om meer dan 6 miljoen kijkers te trekken is het helaas kennelijk nodig geweest om de worstelingen met geloof en afkomst centraal te stellen, en de parels van de wetenschapswereld uit het script te laten. Daarom bij het 100-jarig jubileum van het boek een juridisch-bestuurlijke appreciatie: wat valt op en wat is er nu anders dan toen? 

Zeven bijzonderheden, overeenkomsten en verschillen:

1. Wanneer Gieljan’s vader is overleden, komt zijn moeder niet in aanmerking om diens positie van Heemraad in het Waterschap Lopikerwaard over te nemen omdat zij een vrouw is.

• Dat is anno 2025 enerzijds volkomen terecht, voor waterschapsbesturen geldt geen erfopvolging. Gieljan’s moeder zou zich verkiesbaar kunnen stellen via bijvoorbeeld Water Natuurlijk, of kunnen solliciteren bij LTO als het om een geborgde zetel ging.
• Tegelijk is de argumentatie van toen gelukkig ingehaald door het algemeen kiesrecht, en staat de positie uiteraard open voor iedereen. Gezien dit onrecht uit 1925 ben ik dan ook extra blij dat we in onze fractie een vrouwelijke nazaat hebben van een zus van degene waar het personage van de weduwe Beijen op is geïnspireerd: Gerda Oskam.
• Last but not least bestaat het betreffende waterschap Lopikerwaard al lang niet meer. Maar weinig mensen realiseren zich de enorme schaalvergroting: het aantal waterschappen is in de afgelopen eeuw met 99% gedaald (van zo’n 2500 naar 21); overall wordt dit als een hele positieve ontwikkeling geduid, qua schaalgrootte en slagkracht.

2. Gieljan gaat een paar keer op date met de dochter van een dagloner, en heeft bij de marskramer een lekker luchtje gekocht. Als hem verboden wordt de omgang voort te zetten, gooit hij het flesje boos in het water.

• Aangenomen mag worden dat het hoofdbestanddeel van zijn flesje alcohol is. Ethanol staat niet op de lijst van prioritaire stoffen in de Kaderrichtlijn Water, want goed afbreekbaar. Zijn daad levert geen chemische belasting op voor het betreffende waterlichaam. Dit kunnen we dus door de vingers zien; bovendien zat hij meer dan 100 jaar voor de implementatietermijn van de richtlijn.

3. Gieljan wordt gevraagd voor het waterschap maar deinst daarvoor terug; “ik heb van bedijking, zomerpeil en inklinkingen geen begrip”. Zijn moeder praat op hem in het toch te doen en uiteindelijk gaat hij overstag.

• Dit is anno 2025 echt niet nodig op deze manier. Zo organiseert Water Natuurlijk een online kennismakingscursus over hoe het waterschap werkt en of dit iets voor jou is. Over anderhalf jaar zijn er immers weer verkiezingen. Ben je geinteresseerd? Meld je snel aan: Gratis Kennismakingscursus: Ontdek hoe jouw… - Water natuurlijk . Dat is leuker dan er door je moeder volgend jaar toe gedwongen te worden.

4. Een belangrijke gesprek voor Gieljan op de vraag of hij Heemraad zal worden is dat met de schout van het Waterschap. Deze laatste stelt hem op zijn gemak met de mededeling dat hij de kastanjes wel uit het vuur zal halen als er moeilijke dingen te bespreken zijn met gedeputeerden in Utrecht of Den Haag.

• Hier zien we een constante: ook in 1925 waren waterschappen kennelijk ook al onderworpen aan interbestuurlijk toezicht (IBT), en vanwege hun geografische ligging soms aan dat van meerdere provincies tegelijk. Het IBT op waterschappen is geregeld in de Waterschapswet (artikelen 120–124) in samenhang met de Wet revitalisering generiek toezicht (2012). Af en toe komt dit daadwerkelijk aan de orde, zoals recent bij de ontvlechting van het waterschap Amstel, Gooi en Vecht uit het onfortuinlijke Waternet.

5. Wanneer Gieljan Heemraad is en zijn eerste schouw doet (controle op het netjes in orde zijn van belangrijke watergangen in het gebied, een verplichting voor de eigenaren), stuit hij met zijn gezelschap op achterstallig onderhoud bij de familie de Goei. Gieljan weet dat de heer des huizes kort geleden is overleden. In plaats van een boete  spreekt hij met de weduwe een hersteltermijn af, en biedt aan dat zijn eigen knecht komt helpen.

• Dit is een staaltje maatwerk avant-la-lettre uit de Algemene Wet Bestuursrecht. Anno 2025 is wat Gieljan doet beschreven in  conceptwetsvoorstel ‘Wet versterking waarborgfunctie Awb’ Versterking waarborgfunctie Awb | Overheid.nl | Wetgevingskalender . De consultatiefase van het voorstel is afgerond, verdere ambtelijke voorbereiding vindt nu plaats. Het voorstel introduceert het zgn dienstbaarheidsbeginsel, en versterkt het evenredigheidsbeginsel. Maar in 1925 was het bij Gieljan al praktijk. 

6. Gieljan weet zich bestuurlijk goed te redden en groeit in zijn rol als Heemraad. Dit zorgt er voor dat hij op enig moment ook statenlid wordt in de provincie Utrecht

• In 2025 is dit uit den boze. Artikel 31, lid 1, onderdeel d van de Waterschapswet bepaalt onder andere dat een lid van het algemeen bestuur (AB) van een waterschap niet tegelijkertijd lid mag zijn van de Provinciale Staten van een provincie waarin (een deel van) dat waterschap ligt. Logisch vanuit het interbestuurlijk toezicht, eigenlijk ook in 1925 al.

7. Het gaat fout met de Lek; Gieljan moet als plv dijkgraaf  harde beslissingen nemen wanneer het water niet meer te houden is. De dijkgraaf, een afstandelijke baron, bevindt zich in het buitenland vanwege een revalidatie.

• Er is in 2025 veel verbeterd. Behalve eerder Ruimte voor de Rivier wordt nu hard gewerkt aan het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP), een landelijk investeringsprogramma waarin waterschappen en Rijkswaterstaat samenwerken aan het versterken en verbeteren van de primaire waterkeringen (dijken, duinen en dammen) in Nederland. Ons fractielid Els Otterman (want waterschappen hebben nog een monistisch stelsel) is als Hoogheemraad en plv Dijkgraaf verantwoordelijk voor het HDSR-deel van het programma in de vorm van de Sterke Lekdijk; tot 2050 gebeurt daar enorm veel aan, volg vooral haar posts.
• En met de Dijkgraaf gaat het ook stukken beter dan 100 jaar geleden: die van HDSR, Jeroen Haan, is sinds dit jaar tevens voorzitter van de Unie van Waterschappen.

Verder geïnteresseerd in het veelzijdige werk van een waterschap en de politieke dimensie? Volg onze fractie op de site, en/of bezoek eens een (fractie)vergadering Home - De Stichtse Rijnlanden